Zasady BHP. Wymagania prawne, odpowiedzialność przełożonych
Czy pracodawcy wiedzą kto powinien kontrolować sytuację w przypadku zagrożenia
w zakładzie pracy? Czy wiedzą czym konkretnie powinni zajmować się pracownicy podczas pożaru? Temat pracowników, którzy poza swoimi codziennymi obowiązkami mają za zadanie przeprowadzić pierwszą pomoc lub działania gaśnicze czy ewakuacyjne w przypadku zagrożenia wzbudza wiele wątpliwości.
Pracodawcy mają problem z tym zagadnieniem i nie wiedzą jak ta kwestia wygląda z punktu widzenia prawa, które jak wiemy, często bywa modyfikowane. Jakie są obowiązki takich pracowników? Kto ponosi odpowiedzialność? Czy pracownik może odmówić wykonywania takiej funkcji? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w dalszej części artykułu.
Podstawy prawne
Zgodnie z artykułem 2091 § 1 Kodeksu Pracy pracodawca jest zobowiązany zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, zwalczania pożarów
i ewakuacji pracowników, wyznaczyć pracowników do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników [1]. Na mocy tego zapisu dowiadujemy się, że w każdym zakładzie pracy musi być wyznaczony pracownik zarówno do udzielania pierwszej pomocy jak i do przeprowadzania działań na wypadek pożaru
i ewakuacyjnych. . Ponadto zgodnie z art. 2091 Kodeksu pracy pracodawca jest zobowiązany zapewnić łączność ze służbami zewnętrznymi wyspecjalizowanymi w szczególności w zakresie udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, ratownictwa medycznego oraz ochrony przeciwpożarowej.
Stosownie do art. 2091 § 2 Kodeksu pracy działania, o których mowa wyżej, powinny być dostosowane do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników i innych osób przebywających na terenie zakładu pracy oraz rodzaju i poziomu występujących zagrożeń. Natomiast liczba pracowników, ich szkolenie oraz wyposażenie powinny uwzględniać rodzaj i poziom występujących zagrożeń (artykuł 2091 § 3 [1]). Treść zapisu z ustawy nie wskazuje dokładnie ilu pracowników powinno być wyznaczonych do wykonywania działań ratowniczych oraz na wypadek pożaru. Zwraca jednak uwagę na to, że liczba tych pracowników powinna zależeć od rodzaju działalności zakładu pracy. W biurze ze względu na specyfikę pracy prawdopodobieństwo wystąpienie sytuacji niebezpiecznej jest niewielkie. Natomiast w obiektach, gdzie przechowuje się np. palne substancje lub wykonywane są prace, które mogą stwarzać ryzyko, szansa wystąpienia pożaru jest niewątpliwie większa. Właśnie dlatego liczba osób wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy czy działań na wypadek pożaru powinna być dobierana indywidualnie do każdego przypadku. Najlepiej, jeśli na każdej zmianie robotniczej jest obecna przynajmniej jedna taka osoba. Warto do tych zadań wyznaczyć kilka osób, aby w przypadku choroby czy urlopu któregoś z tych pracowników, nadal pozostawała osoba dyspozycyjna.
Warto zwrócić jeszcze raz uwagę na artykuł 2091 Kodeksu Pracy, gdzie zastosowano podział na pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań
w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Z tego powodu (jeśli pracodawca zatrudnia minimum 2 osoby) najlepiej wyznaczyć różne osoby do pełnienia tych dwóch funkcji.
W przypadku zatrudniania przez pracodawcę wyłącznie pracowników młodocianych lub niepełnosprawnych – działania, może wykonywać sam pracodawca (artykuł 2091 § 4 Kodeksu pracy [1]). Z tego zapisu wynika, że pracodawca może sam wykonywać działania z zakresu udzielania pierwszej pomocy oraz zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników tylko
w przypadku, kiedy zatrudnia wyłącznie pracowników młodocianych lub niepełnosprawnych. W każdym innym przypadku musi wyznaczyć do tego celu pracownika.
Pracownik może odmówić wykonywania omawianych działań w przypadku, kiedy posiada związane z tym fobie i z tego powodu miałby problem z udzieleniem pierwszej pomocy czy gaszeniem pożaru. W takiej sytuacji najlepiej znaleźć inną osobę do powierzenia jej takiej funkcji. Dobrą praktyką pracodawców jest to, że pytają swoich pracowników o to kto z nich chciałby wykonywać wyżej wymienione zadania. Dzięki temu można wybrać odpowiednią osobę spośród ochotników.
Zgodnie z artykułem 44 ust. 4 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t. j.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.) wykazy pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy muszą być umieszczone w apteczkach, tak aby były dostępne dla wszystkich pracowników.
Szkolenia
Temat szkoleń dla pracowników, którzy są wyznaczeni przez pracodawcę do działań ratowniczych i na wypadek pożaru wzbudza wiele kontrowersji. Okazuje się, że prawo nie wymaga szczególnych kwalifikacji w tym temacie. Obowiązkowe jest przeszkolenie z zakresu pierwszej pomocy a także podstawowa wiedza z zakresu tematyki przeciwpożarowej oraz zapoznanie się z zasadami ewakuacji w danym zakładzie. Wszystkie wyżej wymieniowe zagadnienia muszą być omawiane podczas szkoleń wstępnych ogólnych oraz okresowych.
W teorii powinno ono wystarczyć. W praktyce lepiej jest jednak zapewnić takim pracownikom szersze przeszkolenie, aby w sytuacji krytycznej nie obawiali się o brak swoich kompetencji, własne bezpieczeństwo oraz aby nie tworzyli nowych zagrożeń, w tym dla siebie samych. Dobrą praktyką jest zorganizowanie przez pracodawcę np. szkolenia prowadzonego przez wykwalifikowanych ratowników medycznych dla pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy. Natomiast dla pracowników wyznaczonych do wykonywania działań
w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji warto zorganizować szkolenie prowadzone przez wykwalifikowanych pożarników posiadających odpowiednie doświadczenie do prowadzenia podobnych szkoleń. Ważne jest, aby pracownicy posiadali praktyczne przeszkolenie- mimo, że nie jest to wymagane przez prawo. Dzięki dobremu przeszkoleniu pracownicy szybciej i lepiej poradzą sobie z opanowaniem sytuacji kryzysowej. Pozwoli to ograniczyć potencjalne straty materialne, które mogą wyniknąć np. w przypadku pożaru, a także przeniesie część odpowiedzialności z barków pracodawcy. Za udział tych osób w szkoleniach koszty musi ponosić pracodawca.
Obowiązki pracodawcy
Pracodawca jest obowiązany zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy
w nagłych wypadkach, zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników (artykuł 2091)[1]. Zapis oznacza, że mimo wyznaczenia pracowników do działań ratowniczych i na wypadek pożaru to pracodawca odpowiada za zapewnienie wszelkich środków do udzielania pomocy czy gaszenia pożarów (np. apteczki, gaśnice, instrukcje).
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy jest samo wyznaczenie pracowników do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników (artykuł 2091)[1]. Nikt poza pracodawcą nie powinien oddelegować pracowników do tych zadań.
Zgodnie z artykułem 2091 Kodeksu Pracypracodawca musi zapewnić łączność ze służbami zewnętrznymi wyspecjalizowanymi w szczególności w zakresie udzielania pierwszej pomocy
w nagłych wypadkach, ratownictwa medycznego oraz ochrony przeciwpożarowej [1]. Zapis ten oznacza, że pracodawca musi zapewnić pracownikom dostęp do telefonu, aby w przypadku pożaru czy zagrożenia życia jakiegoś pracownika mogli oni skontaktować się ze służbami medycznymi lub ze Strażą Pożarną.
Pracodawca ma obowiązek poinformować pozostałych pracowników o tym kto jest wyznaczony do udzielenia pierwszej pomocy oraz wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników (należy podać imię i nazwisko, miejsce wykonywanej pracy oraz numer telefonu służbowego lub innego środka komunikacji (Artykuł 2071 Kodeksu Pracy [1]). Wszyscy pracownicy powinni wiedzieć o tym, do kogo należy się zwrócić w sytuacji zagrożenia, kto potrafi udzielić pierwszej pomocy, kogo poinformować w przypadku zauważenia pożaru. Właśnie w takim celu pracodawca musi poinformować wszystkich pozostałych pracowników o tym kto zajmuje takie funkcje w zakładzie pracy. Podany numer telefonu i miejsce wykonywania pracy czy stanowisko pomaga z zlokalizowaniu danego pracownika i w poinformowaniu go o zagrożeniu. Informacje o tych pracownikach powinny znajdować się w miejscu ogólnodostępnym dla wszystkich pracowników i najczęściej umieszcza się je w pobliżu apteczek. Poniżej przedstawiony jest przykładowy wzór takiej informacji:
Obowiązki pracowników wyznaczonych do dodatkowych zadań
W polskim prawie nie ma ściśle określonego zakresu obowiązków dla pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Przyjmuje się, że te osoby nie powinny podejmować czynności, które są przeznaczone dla wykwalifikowanych ratowników czy strażaków. Ich obowiązkiem jest jedynie udzielenie pierwszej pomocy, ewakuacja wszystkich osób z zakładu pracy oraz użycie środków gaśniczych w przypadku braku zagrożenia dla własnego życia. Działania ratownicze i na wypadek pożaru powinny być wykonywane do momentu przyjazdu służb medycznych i Straży Pożarnej. Zakres obowiązków tych pracowników sprowadza się przede wszystkim do wymogu, że powinni oni być dobrze zapoznani z instrukcją ewakuacji budynku. Nie jest zdefiniowane jakie działania gaśnicze powinny zostać podjęte, z zastosowaniem jakich środków oraz jakiego przygotowania to wymaga.
Odpowiedzialność
Zgodnie z art. 2093 § 2 Kodeksu Pracy pracownicy, którzy podjęli działania ratowniczych i na wypadek pożaru nie mogą ponosić jakichkolwiek niekorzystnych konsekwencji tych działań, pod warunkiem, że nie zaniedbali swoich obowiązków [1]. Zapis ten co do zasady chroni pracowników przed odpowiedzialnością. O ile podjęli się oni swoich obowiązków związanych z pierwszą pomocą, ewakuacją osób z zakładu pracy czy gaszeniem pożaru nie mogą ponosić negatywnych konsekwencji np. w przypadku zniszczenia mienia pracodawcy. Jednocześnie ustawodawca formułuje warunek, który musi być spełniony, aby pracownik nie ponosił takiej odpowiedzialności. Warunek ten polega na tym, by pracownik nie zaniedbał swoich obowiązków. Zdaniem przedstawicieli doktryny prawniczej „użyty w art. 2093 § 2 zwrot – pod warunkiem, że nie zaniedbali swoich obowiązków, należy odnosić jednak wyłącznie do obowiązków przestrzegania przez pracownika przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisów przeciwpożarowych (art. 100 § 2 pkt 3 Kodeksu pracy), nie dotyczy to zaś innych obowiązków wymienionych w art. 100 Kodeksu pracy, w szczególności obowiązku ochrony mienia zakładu pracy, które w sytuacji zagrożenia pracownik ma prawo poświęcić dla ratowania zdrowia i życia tak swojego, jak i innych osób”. [3] Zatem a contrario – jeśli pracownik zaniedbał swe obowiązki i podejmując działania ratowniczo-gaśnicze wyrządził szkodę (czy to pracodawcy- np. w mieniu zakładu pracy, czy też innym pracownikom, ponosi
z tego tytułu odpowiedzialność (zarówno odszkodowawczą, jak i w określonych przypadkach – karną). Wówczas bowiem nie znajduje zastosowania chroniąca go co do zasady norma wynikająca z art. 2093 § 2 Kodeksu Pracy.
Stosownie do art. 2093 §1 Kodeksu Pracy pracodawca jest obowiązany umożliwić pracownikom, w przypadku wystąpienia bezpośredniego zagrożenia dla ich zdrowia lub życia albo dla zdrowia lub życia innych osób, podjęcie działań w celu uniknięcia niebezpieczeństwa – nawet bez porozumienia z przełożonym – na miarę ich wiedzy i dostępnych środków technicznych.
Odpowiedzialność przełożonych (w szczególności pracodawców) jest zagadnieniem złożonym.
Po pierwsze należy skupić się na odpowiedzialności pracodawcy wynikającej z niewykonania obowiązków ciążących na nim w oparciu o art. 2091 § 1. Kodeksu pracy – tzn. niezapewnieniu środków niezbędnych do udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników; niewyznaczeniu pracowników do udzielania pierwszej pomocy lub wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników; czy też niezapewnieniu łączności ze służbami zewnętrznymi. Niewykonanie tych obowiązków w szczególnych przypadkach może narażać pracodawcę nawet na odpowiedzialność karną. Zgodnie bowiem z art. 220 kodeksu karnego ten, kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli zaś sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo. [4]
Oprócz odpowiedzialności karnej, w łagodniejszych przypadkach, pracodawca może ponieść odpowiedzialność wykroczeniową – w oparciu o art. 283 § 1. Kodeksu pracy, zgodnie z którym ten, kto będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł.
Poza wskazanymi wyżej formami odpowiedzialności pracodawcy możemy mieć do czynienia
z odpowiedzialnością odszkodowawczą. Jeśli pracownik, w wyniku zaniedbań pracodawcy, przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych, uległ wypadkowi i doznał szkody, co do zasady ma prawo do świadczenia z ZUS stosownie do przepisów ustawy z dnia 30.10.2002 roku
o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1205 ze zm.) [5]. Należy pamiętać także o tym, że zgodnie z art. 36 ww. ustawy inspektor pracy może wystąpić do ZUS z wnioskiem o podwyższenie pracodawcy, u którego
w czasie dwóch kolejnych kontroli stwierdzono rażące naruszenie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, o 100% stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalanej na najbliższy rok składkowy. Zatem kolejną formą odpowiedzialności pracodawcy może być podwyższenie wysokości składek na fundusz wypadkowy, będące swoistą karą administracyjnoprawną. Skupiając się jednak na odpowiedzialności odszkodowawczej należy podkreślić, iż pracownik, który doznał szkody w wyniku wypadku przy pracy, może żądać od pracodawcy odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, jeżeli szkoda nie została naprawiona przez świadczenia przysługujące na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Takiego samego odszkodowania może żądać każda inna osoba, np. kontrahent firmy, klient, która doznała szkody w wyniku zaniedbania obowiązków przez pracodawcę (szefa zakładu pracy, właściciela firmy). Odpowiedzialność taka będzie oparta na art. 415 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym ten, kto ze swojej winy (również nieumyślnej- czyli lekkomyślności, niedbalstwa) wyrządził szkodę, ma obowiązek ją naprawić. Szczególnie zaś surowa odpowiedzialność spoczywa na osobie, która prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.). Osoba taka ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie
z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (art.435 kodeksu cywilnego) [6].
Po drugie: oprócz wskazanej wyżej odpowiedzialności pracodawcy wynikającej
z niewykonania obowiązków ciążących na nim w oparciu o art. 2091 § 1. Kodeksu pracy – ta sama odpowiedzialność będzie obciążać pracodawcę, który wprawdzie wykonał obowiązki, ale uczynił to niewłaściwie- tzn. wbrew obowiązkom wynikającym z art. 2091 § 2 i §3 Kodeksu pracy- tj. nie dostosował działań do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników i innych osób przebywających na terenie zakładu pracy oraz rodzaju i poziomu występujących zagrożeń, bądź też liczba pracowników wyznaczonych, ich szkolenie oraz wyposażenie nie uwzględniają rodzaju i poziomu występujących zagrożeń. Jednakże w takiej sytuacji odpowiedzialność pracodawcy będzie co do zasady łagodniejsza, zwłaszcza wtedy, jeśli wykaże, że niewłaściwa realizacja obowiązków nie była przez niego zawiniona.
Kolejnym aktem prawnym, który wskazuje na odpowiedzialność za nieprzestrzeganie przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej jest Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r.
o ochronie przeciwpożarowej. W artykule 3 zawarte jest, że za naruszenie przepisów przeciwpożarowych odpowiedzialność ponosi właściciel lub zarządca budynku– w kontekście miejsc pracy jest to zazwyczaj pracodawca [2]. To na jego barkach spoczywa obowiązek zrobienia wszystkiego, aby budynek był dobrze zaopatrzony w sprzęty gaśnicze a także
w oznaczenia i oświetlenie ewakuacyjne.
Podsumowanie
W polskich przepisach dotyczących bezpieczeństwa pracy brakuje konkretnych uregulowań, (lub nie są one wystarczająco opisane), które normują tematykę pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Dla pracodawców oznacza to duże utrudnienie w zakresie tworzenia bezpiecznych miejsc pracy, a także pozostawia duże pole do dyskusji w spornych materiach. Należy zwrócić także uwagę na kwestię szkoleń. Pracownicy, którzy potrafią zadbać o dobro firmy a także pozostałych pracowników, to w pewnym stopniu inwestycja
w przyszłość. Właściwe przeszkolenie może uchronić zakład pracy przed ogromnymi stratami zarówno materialnymi jak i uszczerbkiem na zdrowiu pracowników. W przypadku dobrej znajomości (w szczególności praktycznej) procedur ratowniczo-gaśniczych można uchronić zakład pracy przed niepotrzebnymi zniszczeniami.
Największym problemem pracodawców jest znalezienie odpowiedniej osoby szkolącej pracowników oraz zdefiniowanie programu tych szkoleń, podczas gdy nie ma dostępnych normatywów definiujących kwalifikacje osób przeprowadzających takie szkolenia jak i ich zakresu. Dodatkowo dzieje się to przy pełnej odpowiedzialności samego pracodawcy przy dużej niewiedzy i braku doświadczenia jego pracowników wykonujących wyżej opisane zadania.
Literatura:
[1]- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.)
[2]- Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej
[3] – Jaśkowski Kazimierz, Maniewska Eliza, Kodeks pracy. Komentarz, wyd. XI, WKP 2019
(4) – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t. j.: Dz. U. z 2021 r. poz. 2345 ze zm.)
(5) ustawa z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t. j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1205 ze zm.)
[6] ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (t. j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.)
[7] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
Maria Lewandowska, Anna Wyrwa-Antoniak
Kutno, 07.2022