Wstęp
Wielokrotnie w pracy słyszę pytania dotyczące odpowiedzialności zarządów firm oraz właścicieli obiektów budowlanych z tytułu bezpieczeństwa ludzi, a także szkód wynikłych w wyniku pożarów lub innych katastrof budowlanych. Jak widać jest to problematyka, która mimo regulacji prawnych i orzeczeń sądów, w praktyce wywołuje liczne wątpliwości. W niniejszym opracowaniu pokrótce omówię to zagadnienie.
Na wstępie należy zauważyć, że wskazana wyżej odpowiedzialność może mieć dwa wymiary – karny oraz cywilny, a także podlegać odpowiedzialności administracyjnej (wynikającej z decyzji organu administracji podlegającej egzekucji – tj. przymusowemu wykonaniu). Po to, by ustalić, czy doszło do naruszenia obowiązków, a w konsekwencji – czy mogła powstać odpowiedzialność z tego tytułu, należy odnaleźć prawną podstawę takiej odpowiedzialności i przypisać poszczególnym osobom (podmiotom) określone obowiązki w sferze ochrony przeciwpożarowej oraz zabezpieczania obiektów budowlanych przed katastrofami budowlanymi.
Zgodnie z art. 3 ust.1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t. j.: Dz. U. z 2021 r. poz. 869) osoba fizyczna, osoba prawna, organizacja lub instytucja korzystające ze środowiska, budynku, obiektu lub terenu są obowiązane zabezpieczyć je przed zagrożeniem pożarowym lub innym miejscowym zagrożeniem. Właściciel, zarządca lub użytkownik budynku, obiektu lub terenu, a także podmioty, o których mowa wyżej ponoszą odpowiedzialność za naruszenie przepisów przeciwpożarowych, w trybie i na zasadach określonych w innych przepisach.
Stosownie zaś do art. 4 ust. 1 ww. ustawy właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, jest obowiązany:
1) przestrzegać przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych;
2) wyposażyć budynek, obiekt budowlany lub teren w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice;
3) zapewnić konserwację oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie;
4) zapewnić osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie, bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji;
5) przygotować budynek, obiekt budowlany lub teren do prowadzenia akcji ratowniczej;
6) zapoznać pracowników z przepisami przeciwpożarowymi;
7) ustalić sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia.
Art. 4 ust. 1a ww. ustawy stanowi zaś, iż odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w ust. 1, stosownie do obowiązków i zadań powierzonych w odniesieniu do budynku, obiektu budowlanego lub terenu, przejmuje – w całości lub w części – ich zarządca lub użytkownik, na podstawie zawartej umowy cywilnoprawnej ustanawiającej zarząd lub użytkowanie. W przypadku, gdy umowa taka nie została zawarta, odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej spoczywa na faktycznie władającym budynkiem, obiektem budowlanym lub terenem.
I. Odpowiedzialność administracyjna
Nadzór nad przestrzeganiem obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej należy do Państwowej Straży Pożarnej, która stosownie do przepisów ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (t.j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1123 ze zm.) ma prawo przeprowadzania czynności kontrolno- rozpoznawczych, nakładania mandatów karnych oraz wydawania decyzji administracyjnych.
Czynności kontrolno-rozpoznawcze są przeprowadzane m.in. w zakresie: kontroli przestrzegania przepisów przeciwpożarowych; oceny zgodności z wymaganiami ochrony przeciwpożarowej rozwiązań technicznych zastosowanych w obiekcie budowlanym; oceny zgodności wykonania obiektu budowlanego z projektem budowlanym; ustalania spełnienia wymogów bezpieczeństwa w zakładzie o zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej lub zakładzie o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej; wstępnego ustalania nieprawidłowości, które przyczyniły się do powstania pożaru oraz okoliczności jego rozprzestrzenienia się; zbierania informacji niezbędnych do wykonania analizy poważnej awarii przemysłowej i formułowania zaleceń dla prowadzącego zakład; czy też oceny spełniania wymagań przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej w miejscach zbierania, przetwarzania oraz wytwarzania odpadów.
W konsekwencji wskazanych wyżej czynności – w razie stwierdzenia naruszenia przepisów przeciwpożarowych komendant powiatowy (miejski) Państwowej Straży Pożarnej, uprawniony jest w drodze decyzji administracyjnej do nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie lub wstrzymania robót (prac), zakazania używania maszyn, urządzeń lub środków transportowych oraz eksploatacji pomieszczeń, obiektów lub ich części, jeżeli stwierdzone uchybienia mogą powodować zagrożenie życia ludzi lub bezpośrednie niebezpieczeństwo powstania pożaru.
Ponadto, w przypadku naruszenia przepisów przeciwpożarowych, strażacy przeprowadzający czynności kontrolne, mają prawo do nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego. Szczegółowe zasady dotyczące przeprowadzania ww. kontroli określone są w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 24 października 2005 r. w sprawie czynności kontrolno-rozpoznawczych przeprowadzanych przez Państwową Straż Pożarną (Dz. U. Nr 225, poz. 1934).
Oczywiście odpowiedzialność administracyjna wchodzi w grę nie tylko w przypadku wybuchu pożaru, ale przede wszystkim wtedy, gdy w wyniku kontroli straży pożarnej ustalone zostanie, że w obiekcie doszło do naruszenia przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej. Ma ona więc charakter niejako prewencyjny, a jej podstawowym celem jest zapobieganie sytuacjom, które mogą grozić pożarem, bądź katastrofą budowlaną.
Inną kategorią przepisów, które nie tylko kreują obowiązki, ale i wskazują szczegółowe zasady sprawdzania ich przestrzegania m.in. podmiotów będących właścicielami obiektów budowlanych, bądź podmiotów planujących i realizujących budowę, są regulacje zawarte w prawie budowlanym – przede wszystkim w ustawie z dnia 7 lipca 1994 roku – Prawo budowlane (t. j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1333 ze zm.) oraz aktach wykonawczych do tej ustawy. Ustawa Prawo budowlane przewiduje również odpowiedzialność administracyjną, a także karną (wykroczeniową) w przypadku naruszenia regulacji określonych w tej ustawie, m.in. dotyczących zapobiegania katastrofom budowlanym, jak również wskazuje sposób postępowania i obowiązki poszczególnych podmiotów w przypadku zaistnienia katastrofy budowlanej. Regulacje te jednak są na tyle obszerne, że wymagają odrębnej analizy.
II. Odpowiedzialność karna
W przypadku powstania pożaru lub innej katastrofy budowlanej możemy mieć także do czynienia z odpowiedzialnością karną zarządów firm, czy też właścicieli obiektów budowlanych.
Przepisy, które regulują tę odpowiedzialność, znajdują się przede wszystkim w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (t. j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 ze zm.)
Jeśli chodzi o odpowiedzialność karną osób zarządzających działalnością podmiotu – to jest ona uregulowana w art. 296 kodeksu karnego, zgodnie z którym (art. 296 § 1) ten, kto będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli sprawca, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Z kolei jeżeli sprawca przestępstwa działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Natomiast jeżeli sprawca przestępstwa wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. W przypadku zaś, gdy sprawca przestępstwa działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Jeśli zatem wybuchłby pożar, skutkiem którego byłaby szkoda majątkowa znacznej lub wielkiej wartości (w tym zarówno szkoda rzeczywista jak i utracone korzyści – np. w postaci niemożności prowadzenia produkcji, sprzedaży itp. przez pewien czas, skutkującej utratą dochodów spółki) i w toku postępowania zostałoby ustalone, że pożar jest efektem niedopełnienia obowiązków ciążących na zarządzie – realna jest odpowiedzialność karna zarządu spółki oparta na art. 296 kodeksu karnego.
Ponadto należy mieć na względzie art. 163 kodeksu karnego, zgodnie z którym ten, kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać: pożaru lub zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu lub eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących lub gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli zaś następstwem czynu określonego wyżej jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Jeżeli natomiast następstwem czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Zgodnie zaś z art. 164 kodeksu karnego ten, kto sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo zdarzenia określonego w art. 163 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeżeli zaś sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Wskazane wyżej przepisy dotyczą takich sytuacji, gdy ktoś wywołał pożar swoim faktycznym działaniem, aczkolwiek mógł to zrobić także nieumyślnie – np. źle zainstalował jakieś urządzenie, w następstwie czego wybuchł pożar.
Przywołać należy w tym miejscu także regulacje prawne zawarte w rozdziale 9 ustawy Prawo budowlane (art.92 i art.93), które określają wykroczenia ścigane na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, dotyczące naruszenia niektórych przepisów Prawa budowlanego. Zatem właściciel obiektu budowlanego, czy też osoba zarządzająca podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą (np. spółką), która dopuściła się czynów określonych w art. 92 lub art. 93 Prawa budowlanego, podlega odpowiedzialności karnej (wykroczeniowej).
Podkreślić również należy, że nieprzestrzeganie niektórych obowiązków w zakresie ochrony przeciwpożarowej może stanowić wykroczenie.
Kwestie te reguluje art. 82 ustawy z dnia 20 maja 1971 roku Kodeks wykroczeń (t. j.: Dz. U. z 2021 r. poz. 281 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem wykroczeniem jest m.in. dokonywanie czynności, które mogą spowodować pożar, jego rozprzestrzenianie się, utrudnienie prowadzenia działania ratowniczego lub ewakuacji, polegających na używaniu instalacji, urządzeń i narzędzi niepoddanych wymaganej kontroli lub niesprawnych technicznie albo użytkowaniu ich w sposób niezgodny z przeznaczeniem lub warunkami określonymi przez producenta, jeżeli może się to przyczynić do powstania pożaru, wybuchu lub rozprzestrzeniania ognia.
Natomiast art. 82§ 2 Kodeksu wykroczeń statuuje katalog wykroczeń, które popełnić może jedynie osoba zobowiązana na podstawie przepisów o ochronie przeciwpożarowej do zapewnienia warunków ochrony przeciwpożarowej obiektu lub terenu (np. właściciel obiektu). Są to m.in. sytuacje związane z niedopełnieniem obowiązków polegających na:
1) zapewnieniu osobom przebywającym w obiekcie lub na terenie odpowiednich warunków ewakuacji,
2) wyposażaniu obiektu lub terenu w urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice,
3) utrzymywaniu urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w stanie pełnej sprawności technicznej i funkcjonalnej,
4) umieszczeniu w widocznych miejscach instrukcji postępowania na wypadek pożaru wraz z wykazem telefonów alarmowych oraz wymaganych informacji,
5) oznakowaniu obiektu odpowiednimi znakami bezpieczeństwa, 6) utrzymywaniu dróg pożarowych w stanie umożliwiającym wykorzystanie tych dróg przez pojazdy jednostek ochrony przeciwpożarowej.
III. Odpowiedzialność cywilna
Regulacje dotyczące odpowiedzialności cywilnej w prawie polskim zawarte są przede wszystkim w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (t. j.: Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.). Jej istotą jest obowiązek naprawienia szkody – w postaci przywrócenia stanu poprzedniego, choć na ogół wiąże się to po prostu z obowiązkiem zapłaty określonej sumy pieniężnej (odszkodowania), czy też zadośćuczynienia. Odpowiedzialność odszkodowawcza w prawie cywilnym obejmuje zarówno obowiązek naprawienia zaistniałej szkody jak i rekompensatę z tytułu utraconych korzyści.
Kto ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą- co do zasady – stosownie do art. 415 kodeksu cywilnego – ten, kto ze swojej winy (również na skutek zaniedbań, niedbalstwa) doprowadzi do wyrządzenia szkody – np. właściciel obiektu budowlanego nie realizujący obowiązków wynikających z przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej, czy decyzji wydanej przez państwową straż pożarną.
Natomiast w pewnych sytuacjach odpowiedzialność odszkodowawcza może obejmować nawet takie sytuacje, które nie są zawinione przez podmiot. Mówimy wówczas o odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Dotyczy ona m.in. szkód powstałych na skutek zawalenia się obiektu budowlanego, czy też oderwania jego części (np. na skutek pożaru lub katastrofy budowlanej). Stosownie bowiem do art. 434 kodeksu cywilnego za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli (a zatem nie tylko ten, kto pozostaje jej właścicielem), chyba że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka obejmuje także niektórych przedsiębiorców. Zgodnie bowiem z art. 435 § 1 kodeksu cywilnego podmiot prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.
Oczywiście trudno sobie wyobrazić, by na skutek pożaru, czy też innej katastrofy budowlanej nie doszło do wyrządzenia szkody. Na ogół ogranicza się ona do szkody majątkowej (zniszczenia budynku, mienia znajdującego się w nim, urządzeń, maszyn itp.), choć niestety nierzadkie są i takie przypadki, gdy na skutek pożaru, bądź innej katastrofy dochodzi do szkód na osobach – uszkodzeń ciała, a nawet śmierci poszkodowanych osób. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku podmioty odpowiedzialne będą zobowiązane do naprawienia szkody, czy też zapłaty osobom najbliższym zmarłego stosownego zadośćuczynienia.
Na ogół podmioty prowadzące działalność gospodarczą, czy też właściciele obiektów budowlanych chronią się przed wskazaną wyżej odpowiedzialnością zawierając odpowiednie umowy ubezpieczenia (z tytułu chociażby odpowiedzialności cywilnej). Należy jednak pamiętać o tym, że umowy ubezpieczenia mogą być konstruowane tak, by w przypadku zaistnienia zdarzenia będącego tylko i wyłącznie następstwem nieprzestrzegania przepisów przeciwpożarowych – np. braku odpowiednich dróg ewakuacyjnych, niesprawnych gaśnic, braku przeglądów technicznych wymaganych przepisami prawa itp. ograniczyć, czy też wyłączyć odpowiedzialność ubezpieczyciela. Warto na to zwrócić uwagę analizując zawierane umowy, czy też ogólne warunki ubezpieczeń.
Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić, iż odpowiedzialność zarządów firm i właścicieli obiektów budowlanych za bezpieczeństwo ludzi i szkody wynikłe w wyniku pożaru lub innej katastrofy budowlanej jest wielopłaszczyznowa, a jej zasady mogą wydawać się nierzadko wyjątkowo restrykcyjne dla osób odpowiedzialnych. Pamiętać jednak należy o tym, że przepisy, które ją regulują, mają na celu ochronę tak istotnych dóbr, jak mienie, a zwłaszcza zdrowie i życie ludzkie.
radca prawny Anna Wyrwa-Antoniak